|
Normal 0 false false false MicrosoftInternetExplorer4 /* Style Definitions */ table.MsoNormalTable {mso-style-name:"Обычная таблица"; mso-tstyle-rowband-size:0; mso-tstyle-colband-size:0; mso-style-noshow:yes; mso-style-parent:""; mso-padding-alt:0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-para-margin:0cm; mso-para-margin-bottom:.0001pt; mso-pagination:widow-orphan; font-size:10.0pt; font-family:"Times New Roman"; mso-ansi-language:#0400; mso-fareast-language:#0400; mso-bidi-language:#0400;}
Монгуш Эргеп «Ѳдугенде чайлаг» 5 кл. Тѳрээн чогаал
Кичээл -быжыглаашкын
Сорулгазы 1).Номчаан эгелеринге даянып алгаш,туннелди ундуруп, ѳѳренген чуулун катаптавышаан ,уругларнын кичээлге сонуургалын хаара тудар.
2) Уругларнын дыл домаан ,сѳс курлавырын байыдар,аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.
3) Бойдуска, дириг амытаннарга ынак болурунга кижизидер
Кичээливистин кыйгырыы: « Демниг сааскан теве тудуп чиир»
Кичээлдин чорудуу.
1.Организастыг кезээ.
2.Башкыга сос:
_Экии уруглар! Эрткен кичээлде Монгуш Эргептин « Ѳдугенде чайлаг» деп чечен чугаазын номчаан бис.Ынчангаш номчаан эгелеривиске даянып алгаш,кайгамчык чараш
Бойдус чурумалдыг, Ѳдуген тайгазынче аян-чорук кылыр бис.
Кичээливистин салдынган девизи: « Демниг сааскан теве тудуп чиир»,ынчангаш кичээлге демниг,эптиг-найыралдыг ажылдаарынарны кузедим уруглар.
3.Катаптаашкын.
Ѳдуген дээрге кайда чер ады чувел,кым билирил? ( Тожуда)
Тожуну кым коргенил,уруглар?
Тожу дугайында чуну билир силер?.Ам Олчаны дыннаптаалынар уруглар.
Ѳѳреникчиниң дыңнадыы: Тожу –Тываның база бир ховар дээн каас-чараш бойдустуг булуннарнын бирээзи. Тожунун тайгаларында чараш онзагай мал ивини азырап, остуруп турар. Ивини кадарып хайгаарап турар кижини ивижи дээр.Тайгада ивижилер чадыр оглерде чурттап турарлар Чадыр ивижилернин ѳѳ.Чадырны чайгы уеде хадын тозу-биле шып алыр. Тос –биле кылган чадыр сериин болур.Кыжын ону кеш-биле шып алыр.Кеш биле шып алырга кыжын соокта чылыг болур,хат шуурган эрттирбес,хар чаарга кекшке ызырынмас,тайып бада бээр.Ынчангаш Тожу кайгамчык чараш оран. Кым Тожуну кѳрбээн ол Тываны кѳрбээн деп улус чон чугаалажыр.
Четтирдивис Олча,ам чечен чогаалывысче эглип кээлинер,уруглар
.
4) Монгуш Эргептин Ѳдугенде чайлаг деп чечен чогаалында кол маадырывыс кым ийик уруглар?
Ѳнер-оол.
Ол каяа чедип келген ийик уруглар?
Тожуга.
Шын-дыр.
Шынавыла Тожу кайгамчык чараш оран. Тожуда кандыг малды Ѳстуруп турарыл,уруглар?
Шын-дыр. Иви.
Иви дугайында кыска дыннадыгны дыннаптаалынар уруглар
Дудуп Дениро: Иви –онзагай мал.Ивини чугле Тожунун тайгаларында өстуруп азырап турар.Ол сериин сырыннап турар тайгага тааржыр.Берге кадыр,даглыг оруктарга чоруп өөренген,белен шылавс күштүг мал.Кайы хамаанчок оът-сиген чивес. Ивиге кыжын чиир сиген белеткевес.Ол кыжын боду харны казып,тып чиптер.Ивинин сүдү бир аяк болур.Сүдү эвээш-даа болза дыка хоюг,1-2 омааш ишти сүт-биле шайны сүттеп алыр.Ивинин сүдүнден быштак кылыр.
Четтирдивис Дениро.
Ам дараазында : Айтырыглар салыр мен харыылаар силер,уруглар.
Ивилер хар- назынын ,эр-кызынын аайы-биле тус-тус аттарлыг боор чуве-дыр.
Кыс ивилерни чуу-деп адаар бис ,уруглар? Кым билирил? (мындылар)
Чазап каан эр ивини?-чары дээр
Бугаларны-Эдерлер дээр.
Чаш оолдарын-анайлар дээр.
2 харлыг эр ивини- дөнгур дээр.
5.Дараазында ивинин чиир оъдун чуу дээр болду, уруглар?
Ивилернин чиир чемнери онзагай,олар оске малдар аннар ышкаш аксынга таварышкан-на сигеннерни тырый шаап албас-ла болгай.Иви малдын чемин
Адап көрунерем,уруглар?
Шулун,чаат,чекпе.
Чекпеге мырынай дыка ынак болдур ийин.Күзүн бажынын уу-биле, кайнаар-даа болза, чекпе сүрүп чоруп каар.
Иви чүге дыка ынак чүвел,уруглар?
Дуска!( дус кѳруп каанда кижини базып каа дег эдерип маңнап туруп бээр).
Иви кандыг мал болду? ( сериин тайгага тааржыр күштүг шыдамык мал)
Ивиге сиген белеткээр бе?( сиген белеткевес,боду харны казып.тып чиптер)
Ынчангаш иви малдын чиир чемин билип алдывыс ,уруглар.
6 Ном-биле ажыл.
Арткан ийи эгени номчуур бис,уруглар. « Изиг маргылдаалыг кичээлдер», « Аъттаныптым».
7 Бажынга онаалга. Арткан эгелерни номчуур. Айтырыгларга харыылаар.№2,4(ар149)
8 Кичээлдиң туңнели
Монгуш Эргеп. « Ѳдүгенде чайлаг»
Тожу-кайгамчык оран: Тожу –Тыванын база бир ховар дээн каас-чараш бойдус- булуннарнын бирээзи. Тожунун тайгаларында чараш онзагай мал ивини азырап, Ѳстуруп турар. Ивини кадарып хайгаарап турар кижини ивижи дээр. Тайгада ивижилер чадыр ѳглерде чурттап турарлар. Чадыр ивижилернин ѳѳ.Чадырны чайгы уеде хадын тозу-биле шып алыр. Тос –биле кылган чадыр сериин болур.Кыжын ону кеш-биле шып алыр.Кеш биле шып алырга кыжын соокта чылыг болур,хат шуурган эрттирбес,хар чаарга кешке ызырынмас,тайып бада
бээр. Ынчангаш Тожу кайгамчык чараш оран. Кым Тожуну кѳрбээн, ол Тываны кѳрбээн деп улус чон чугаалажыр.
Монгуш Эргеп: « Ѳдугенде чайлаг»
Иви-онзагай мал.
Иви –онзагай мал.Ивини чугле Тожунун тайгаларында ѳстуруп азырап турар.Ол сериин сырыннап турар тайгага тааржыр.Берге кадыр,даглыг оруктарга чоруп ѳѳренген,белен шылавас, күштүг мал. Ѳргеннер дег быжыг,узун буттарлыг,кулузун дег суук дүктерлиг,хоюг кара карактарлыг,хачыланып турар узун кулактарлыг,аң ышкаш ак таннарлыг мал.Бажын каастаан шыргай хүрең мыйызы дээрге, мунган кижинин арнын безин дуглай бээр,ушкан дыттын узун дазылдары-ла.Кайы хамаанчок оът-сиген чивес. Ивиге кыжын чиир сиген белеткевес.Ол кыжын боду харны казып,тып чиптер.Ивинин сүдү бир аяк болур.Сүдү эвээш-даа болза дыка хоюг,1-2 омааш ишти сут-биле шайны суттеп алыр.Ивиниң сүдүнден быштак кылыр.
Иви магалыг мал кижи азырап ханмас.
|
