Данные об авторе
Автор(ы):
Смоленцева Эльвира Леонидовна
Место работы, должность:
МБОУ «Сысоевская средняя общеобразовательная школа им. С.Р.Суворова», учитель марийского языка
Регион:
Республика Марий Эл
Характеристики урока (занятия)
Уровень образования:
основное общее образование
Уровень образования:
среднее (полное) общее образование
Целевая аудитория:
Классный руководитель
Целевая аудитория:
Учащийся (студент)
Целевая аудитория:
Учитель (преподаватель)
Предмет(ы):
Внеклассная работа
Цель урока:
Марий возыктышын историйже дене палдараш.
«Эрвий» (2010) альманах дене палыме ышташ.
Марий тиштын кулешлыкшым аклаш туныкташ.
Йылме лывыргылыкым, уш-акылым вияндаш.
Марий йылме дек, марий сылнымут деке шумандаш
Используемая методическая литература:
Кучылтмо литератур:
«Марий книган шочмо кечыже», сценарий. // «Ямде лий» газет.
В. Колумб «Родная речь». // «МАрла тунемына 4 класс», Й-О, 1994.
«Марий ... ко ме улына.» А. Юзыкайн, Э.Юзыкайн, 1999.
Л.А. Петухова, А.Н.Чемекова «Марий йылме 8 класс», Й-О, 2002.
МИ. Кудряшов «Юзо пасу», Й-О, 1995.
СЛ. Александрова «Калык йула уш-акыл поянлыкым арала», Й-О, 2007.
«Шочмо йылме» М.Майн.
«Шочмо йылме» В.Колумб.
«Шочмо йылме» В.Упымарий
«Шочмо йылме» Г. Матюковский
«Йбратыме шочмо йылмем» Т. Исакова.
«Ой, книга, книга» С.Чавайн.
«Эрвий» альманах, Й-О, 2010.
Используемое оборудование:
1.плакат-влак: «10 декабрь - Марий тиште кече», 1775 -«Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка», 1867 - «Марий букварь». 1907-1913 - «Марла календарь»;
2. книга выставке.
Используемые ЦОР:
.«Марий тиште» презентаций,
Краткое описание:
сылнымутан композиций, викторин, презентаций.
Мероприятийын эртымыже.
Вудышо - туныктышо:
Поро кече, шегакан йолташ-влак! Таче тендам Марий тиште кечылан пблеклалтше пайремыште уна лияш ужына!
Мы посвящаем нашу встречу Дню марийской письменности.
Сайын, туткын колыштса. Мучаште пален налмыда почеш викторин лиеш.
1. Тунемше- влак луды г: 1. Бабайкина Лена, 9 кл.
В поле широком, над топью болотною
Вслушайся, мальчик мой, в слово народное.
В речи народной богатства бесценные,
Листьев шуршанье, ручьи белопенные.
Будь то хоть русское или марийское,
Слово как вкус молока материнского.
Слово родное любви тебя выучит,
В дальней стране и утешит, и выручит.
Мал наш язык, но дубок даже маленький
Дубом зовётся за стать богатырскую.
Мал наш язык, но пустил крепко корни он
В щедрой, богатой земле нашей Родины.
Валентин Колумб
2.Романова Кристина, 6 класс
Шочмо йылме.
Йылме манме мо лиеш?
Йылме дене мом ыштат?
Ен йылмыште чон коеш,
Шонымашыжат, йулажат.
Калык илаш шона гын,
Ойжат лийже, йулажат.
Туня койышан лийнеже гын,
Ынже пыте йылмыжат.
Мутет уло — ой лиеш,
Йылмыдыме мом ышта?
(В. Упымарий)
3.Матвеева Карина, 7 класс
Шочмо йылме!
Шочмо йылме! Марий йылме!
Моткоч тыйым йоратем.
Изинек ойлаш туналме,
Пойдарен мут памашем.
Аван шбржб гычак нальым
Йылмын ямжым мый тунам.
А вараже пален нальым: Кб, кушеч, могай улам!
Шочмо йылмын юзо тамжым
Раш тунем налмек, йолташ,
Моло калык йылмын ямжым
Лиеш куштылго шымлаш.
Тунам тый марла вел огыл,
Рушла ойлымым палет.
Кеч-куш ошкыл, йот мут погым
Умылен садак моштет...
Кеч-могай наукыш корно
Шочмо йылме - тун урем.
Шочмо йылмым тый ит орло,
Йбратен, шымлен тунем!
(М.Майн.)
4.Медведева Аля, 5 класс
(И.Осмин.)
5. Мамаев Андрей, 8 класс
Марий йылме утарен
Марий рвезе, Совет Ушем Герой, Зинон Прохоровым сар годым разведкыш колтеныт. Гвардий лейтенант тунам Румынийыште кредалын. Луддымб офицер кок салтакым налын да немыч могырыш каен. Иудым нуно ик ялыште немыч майорым кученыт. шкеныштын гаяк вургемым чиктеныт да мбнгеш толаш тарваненыт. Трук уремыште пеш шуко фрицым вашлийыныт.
- Кб улыда? - немычла йодыныт.
- Мом ышташ, кузе лияш? - шонен Прохоров да марла ойлаш тунгалын.
Тушман-влак нимом умылен огытыл, чех але румын союзниклан шотленыт.
Тыге немыч-влак нунын ко улмыштым пален огытыл да колтеныт.
6.Блинова Лена, 7 класс
Шочмо йылме.
Шочмо йылме деч кугу
От лий нигунам.
Садлан верчын йылмынам
Лийже манын тунемман.
«Йылме — куан, йылме — ойго».-
Калыкмут тыге ойла.
Шке йылметым чот арале,
Шымле тые чын енла.
Шочмо йылме дене тые
«Ава» ман пелештенат.
Тиде йылме дене тые
Курымеш кылдалтынат.
Эх, тый, шочмо йылме,
Могай улат сылне
Ныжылге йукет ден,
Йонгыдо семет ден.
Тый ужат пашашке,
Пиалнам налмашке.
Мотор, поро, сылне,
Тау, шочмо йылме!
(Г. Матюк овский.)
7.Музурова Лида, 5 класс
(Сем. Николаев.)
8.Блинова Настя, 9 класс
Шочмо йылме.
Йылме пеледышым пого:
Тудо вет умырыштет
Шерге дечат шерге пого,
Эн кугу вий кидыштет.
Куш, тумо гай пентыдемын.
Лушкыжб шочмо йылмет
Кудыр лышташ-влакет семын
Патырле вуй умбалнет.
Тумо лышташыже дене
Ош туня ден мутлана.
Йылмым монда гын айдеме,
Вожшо кузе илана?
Уке пиалдыме кушкыл,
уло дыр мланде шукшу.
уке йылмат нужна, кукшо,
уло тран мланде гай шум.
Кодышт чечен кумылетым —
Шучкыжак огыл титак,
Йылмым мондет — калыкетым
Мондымо дене иктак.
Кае эн мундыркб, брдыш,
Эрге Улат калыкнан —
Шочмо йылметын пеледыш
Ок лывыжге нигунам.
Тек пеш изи шочмо йылме. Йотышто кажне мутшат
Шочмо мландет гычын налме Чывыштыш рок гай тылах.
В. Колумб: 9. Скулкин Родион, 5 класс
ЙОРАТЫМЕ ШОЧМО ЙЫЛМЕМ. Кажне калыкын шке йылмыже уло: марийын - марий, рушын - руш, татарын -татар. Айдеме кеч-могай торашке кая гынат, шочмо йылмыжым нигунамат ок мондо. Кажне ен йоча сад гычак туналын, шочмо йылмыжым йбрата да акла. Шке йылметым от пале, от йорате гын, вес йылмым гунемаш неле лиеш. Илыш-корнышто шочмо йылме-тун энертыш. Шочмо йылмым йбратымаш - тиде шочмо мландым, шочмо элым йбратыме дене иктак.
(Т.Исакова.)
Чылан: Йбратыза шочмо йьлмым!
2. А ынде «Марий книган шочмо кечыже» сценкым ончыза.
Модшо-влак — 6 класс: Олюк шужар — Черемухина Надя, Витуш ака — Скулкина Виолетта, ива — Окунева Наташа, кова — Смоленцева Эльвира Леонидовна.
Сценыште — устел, ныл пукен. Ака урокым ышта, воктеныже книга ора кия. Шужарже тыманмеш лектешат, ик книгажым руалта, Коктъгн книгам тавалаш туналыт.
ШУЖАР. Пу, манам. Уйди от меня. Я все маме расскажу. Эше ака маналтеш. Шужаретым тый обижатлышаш отыл. Чаманаш должна мыйым да эн сай книгат-влакым мыланем пуышаш улат.
АКА. Олюк, ит пижедыл. Пу книгам. Тудо тыланет модыш огыл. Тиде — мыйын тунемме книгамыс. Тыйын шкендын суретан книгат уло.
ШУЖАР. Изай, мне там нравится ик рисунок, мый хочу рисоватлаш.
АКА. Но тыйже вет чыла книгам амыртылат, келшыше суретшым кушкед луктат, тушан возкален пытарет.
ШУЖАР. Авай, авай, помоги! (Ик страницым шроп! кушкед луктеш.)
АКА. Ой-ой,Олюк,чот учызо улат! Ынде туныктышо мом манеш? Адак вурсалтам.
Аваже пура. Олюк ластыкшым шенгекыла шылтен куча.
АВА. Икшыве-влак,мо лийында?
ШУЖАР. Авай, он мне книгу не дает. А мый сама взяла.
АВА. Ах,Олюк,рушла-марла веле ойлыштат. Акат гай школышто марий иылмым гунемаш туналат гын, тыят яндарын мутланаш туналат. Йылмын яндарлыкше верч изинек тыршыман.
ШУЖАР. Пора, йора, мыят тудын школыштыжо тунемаш туналам.
АВА. Витуш, а тыйже молан нюслет?
АКА. Олюк книгам гыч ик страницым кушкед лукто. Ынде туныктышем мом ойла?
АВА. Удырем,кугыракын мутшым колышташ кулеш. Тыйжат, Витуш, книгатым шужаретлан пу ыле, онча да пбртылта веле.
АКА. Тудо пбртылтен огеш мошто. Теве книгам гыч ик страницым кушкед лукто.
АВА. Кушто-кушто, Олюк? Ончыкто-ян (удыржын пуымо ластыкшым кидышкыже куча). Ай-ай-ай,мыйын удырем поро,ушан-шотан кушкеш шонышым,а тудо могай...
ШУЖАР. Авай,тудо шкак кушкедалтын. Чечас клеитлем.
АКА. Садак тумыштымо гай веле коеш. (Коктын клеитлат.)
Кова пура. Ужгам чиен. Кидыштыже — сумка. КОВА. Поро кече! Ышда вучо? Уныка-влак кочашт дек куржын мият, ондалыт.
ШУЖАР. Ой,ковай толын. Ковай, ковай!
АВА. Корно деч вара ноенат чай, ужгатым кудаш. Мый чайым шындаш каем (кая).
КОВА. Уныкам-влак, ужамат, те кушкында, ушан лийында. Витуш, визымше классыш кошташ туналынат. Тыланет — полек (кушкедме книга гай коман книгам луктын кучыкта).
ШУЖАР. А мыланем?
КОВ А. Тыланетат уло.
ШУЖАР. Вашке-вашке... Кова сумкаж гыч тыгаяк эше ик книгам луктеш
КОВ А. Тиде — тыланет, Олюк, вашке школыш кает, книга лачеш лиеш. Иза ден шужар коваштым адак ондалыт.
АКА. Ковай, тый юзо улат. Теве Олюк кызыт гына "Букварем" гыч ик страницым кушкед лукто. А тый лач тыгаяк «Букварьым» конденат. Пуйто паленат. Тау.
КОВА. Мый чыла палем. Теве тиде книга (сумкаж гыч луктеш) — икымше "Марий букварь". Тудо библиотекыштем аралалтын. А мьшанем кугезе кочада пблеклен коден.
ИЗА. Кочай, книгаже пеш тоштыс? Тудым могай ийыште лукмо? КОВА. 1867 ийыште. Книган авторжо — Иван Кедров. Аиста устелтбрыш шинчына, чылажымат рат дене каласкалем. (Шинчыт.) Курыкмарий районышто Иоласал села уло. Тиде селасе училищыште Кедров туныктышылан ыштен. Учебник деч поена самырык тукымлан шинчыма-шым пуаш неле лийын,садлан Кедров "Марий букварьым" шке гыч шонен возен. Тиде пашам "Шнуй Гурий братствын" полшымыж дене савыктыме.
АКА. 1867 ий марте нимогай мэрий книгат лектын огыл мо?
КОВА. Кузе уке?! 1775 ийыште Санкт-Петербургышто "Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка" савыкталт лектын.
ШУЖАР. Ынде мыят марла ойлаш тукалам. Кова -ай, ко тудым возен?
КОВА. Возышыжо — Пуцек-Григорович. Тудо марий мут-влак нерген серен, Российлан веле огыл, уло тунялан марий калык нерген палдарен. Тыге марий йылме дене возымо книга ош туням ужын. Икманаш, тиде — марий калыкын виянме корныжо, чапле историйже.
АКА. А йомак-влакым возыман книгаже кунам савыкталтын?
КОВА. Иомак, почеламут, ойлы-маш, туныктымо ой, ой-кангаш-влак "Марла календарьыште" савыкталтыныт. Тудыжо 1907 ий гыч 1913 ий марте Озанг олаште лектеден шоген.
Ава устембаке чайым йуаш пога.
АВА. Ачай, тачыже могай амал тыйым Йошкар-Олашке конден?
КОВА. Теве мыланем ужмашым колтеныт (лудеш). "Пагалыме Анна Степановна! Ме 10 декабрьыште тендам Марий кугыжаныш драме театрышке эртаралтше Марий тиште пайремышке уло кумылын ужына".
АКА. Амолан 10 декабрьыште?
КОВА. Тиде кечын, 1775 ийыште, Пуцек-Григоровичын "Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка" книгажым ужалымашке лукмо улмаш. Садлан 10 декабрь — марий калыкын кугу да волгыдо пайремже.
АКА. Вес семынже, йылмын да книган шочмо кечышт?
КОВА. Чын-чын, уныкам. Книгадам аралыза, йылмыдам пагалыза. Книга илаш
туныкта.
АВА. Аиста чайым йуына. Вашке ковада Марий тиште кечылан полеклалтше пайремышке кая. Туддеч ончыч каналташ кулеш.
ШУЖАР, АКА. Ковай.тушто мо лийме нерген вара мыланна каласкалет. КОВА. Каласкалем-каласкалем. Мучаш.
С. АРХИПОВ А ямдылен.
3.Туныктышо Смоленцева Э.Л.:
Эше С.Чавайн книга нерген пеш чын каласен коден
Ой, книга, книга!
Чылажымат тый кертат,
Чыла еным туныктет,
Чыла еным тый нблтет,
Садлан тыйым чыланат
Пеш пагалат, йбратат
Книга лудшо еным шонкалаш тарата, ушым пойдараш полша. Книга - шинчымаш памаш. Книга - илышын воштончышыже
-Йоча-влак, книга нерген эше могай калыкмутым каласеда?
Кажне ийын мемнан марий сьшнымутна пойдаралтеш. Классикна-влакын книгашт уэм савыкталтыт, (книга выставке дене палдараш) у книга-влак туням ужыт, самырык автор-влак палыме лийыт. Тыге кажне ийын Республикысе самырык поэт-писатель - драматург-влакын эн сай пашашт «Эрвий» альманахеш савыкталтеш. Тыге 1 декабрьыште 2010 ийыште Иошкар-Олаште йоча библиотекыште тудын презентацийже эртен. (Презентацийым (вашлиймаш гыч фото-влакым ончыкташ) Тыште Светлана Архипова (ончыктымо сценкынан авторжо), Александр Петров, Зоя Висвис, Лидия Семенова... Ты гай палыме ен-влакын пашашт дене пырля «Орлыкан марий удырамаш» луман ойлымашемат тиде «Эрвий» альманахыш логалын. Тиде ойлымашыште сар жапысе неле илыш нерген каласкалалтеш. Кблан онай чучын, лудаш йодын сенеда.
4. Марий возыктышлан полеклалтше викторин. / Ончычак книга семын ыштыме йодышым кажне класс шкешт ойырен налыт, вара класс гыч иктын-иктын лектын, йодышын ончыктымо радам дене ойла, кажнылан полек - каледарь пуалтеш/.
А ынде Марий тиште нерген палымыдам тергена.
«Тиште» шомак мом ончыкта? ( Тамга, знак)
Икымше марий грамматика кузе маналтын? Кб тудын авторжо? (1775 ийыште, Пуцек-Григоровичын "Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка" книгаже).
Икымше марий букварьым ко возен? Могай ийыште? (1867 ийыште. Книган авторжо — Иван Кедров)
Книгам кусарыше могай комиссий лийын? Могай книгам кусарен? (Шнуй Гурийын братствыже, Марий букварь.).
Икымше марий журнал кузе маналтын? Кунам лектын? Кб авторжо? («Марла календарь», 1907-1913, В.М.Васильев)
Икымше марий сылнымут произведений? Кб авторжо? Кунам лектын? («Ото» С.Чавайн, 1905)
Самырык автор-влакын произведений- влакышт могай книгаш савыкталтеш? Ко чумыра? («Эрвий» альманах, Светлана Архипова)
6. Иктешлымаш. Тале тунемше-влаклан - полеклан - книга.
- Тиде сылнымут пайрем деч вара кужу жаплан марий тиште пайрем ушешда кодеш манын шонена. Пагалыза марий тиште историйым, йбратыза марий йылмым! Тау, ончымыланда.
