Тема: Хәсән Туфан индивидуаль неологизмнар остасы.

Максат: 1.Шагыйрьнең иҗаты белән танышуны дәвам итү; 2.Йөгерек, сәнгатьле, дөрес уку күнекмәләрен үстерү; 3.Индивидуаль неологизмнар сүзен ачыклау; 4.Туган илгә, туган җиргә мәхәббәт хисе тәрбияләү.

Җиһазлау: Хәсән Туфан портреты, папка, шигырьләр җыентыгы, магнитофон, аның турында язылган әсәрләр, альбом, компьютер, экран. Дәрес барышы: I.Оештыру өлеше. - Исәнмесез, хәерле көн, укучылар, килгән кунаклар! (1слайд күрсәтелә) (Дәреснең максаты белән таныштыру)

II.Өй эшен тикшерү. Тактада эпиграф: (2слайд күрсәтелә) Тормыш – төрмә иде, Язмыш – марткы Идел Анда бассаң – бата, Монда бассаң – ватык. ( Х. Туфан) (3-4слайд күрсәтелә) Класс тып – тын. Чак кына ишетелерлек итеп, “Киек казлар ” җыры яңгырый. (Хәсән Туфан сүзләре, Марс Макаров көе.) Ә экранда (тактада) – киек казларның китеп бару күренеше пәйдә була. - Бу – халкыбызның иң яраткан җырларыннан берсе. Беренчеләрдән булып аны сәхнәдә Нәфисә Василова башкарды. Аннан соң да байтак җырчыларның репертуарына керде. - Укучылар “Киек казлар” шигырендә шагыйрьнең биографиясендәге фактларга гына басым ясаучан була: Тайга сазлыкларында сөргендә булган чакларындагы кайгы – сагышларын, кайткач, шатлануларын чагылдыра. Асылда исә шушы шигырь эченә, шагыйрьнең үз биографиясеннән тыш, тулы бер чор сыйган. Шундый шагыйрьләрнең берсе – Хәсән Туфан.(5слайд күрсәтелә) - Укучылар,узган дәрестә без кайсы шагыйрьнең иҗаты белән таныштык инде?! - Хәсән Туфанның тормыш юлы белән таныштык. - Хәсән Туфан ничәнче елны туган? - Аның турында нәрсәләр беләсез? - (6слайд күрсәтелә) ( Хәсән Туфанның тормыш юлы бик авыр , катлаулы булган.Ул 1900 ел- ның 9 декабрендә Татарстанның Аксубай районы Иске Кармәт авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә дөньяга килә. Аның һәм авылдашларының борынгы бабалары, алпавытлардан качып, урман арасына килеп утырган булалар. Шулай итеп, авыл барлыкка килгән. Ләкин алпавыт аларны эзләп тапкан, җәзалаткан, суктырган. Шуңа да карамастан, качаклар яңа урында төпләнеп калганнар. Алар патша тарафыннан да бик кыерсытылганнар. Аларны көчләп чукындырганнар, ләкин яшерен төстә үзләренең диннәрен саклаганнар. Исемнәре дә ике катлы( чиркәүчә - мөселманча) булган. Өйлә- нешкәч, никахлашыр өчен чиркәүгә бармасалар, балалары әтисез дип санал- ган, фамилияләре әнисе исеме белән кушылган.) - Аның бала чагы турында нәрсә әйтә аласыз? - (7слайд күрсәтелә) ( Абыйлары Хәсәнне бик тә укытасылары килә. Аны Уфадагы “Галия” мәдрәсәсенә җибәрәләр. Имтиханнарны яхшы билгеләренә генә тапшырып, Хәсән алты еллык мәдрәсәнең I классына кабул ителә. Монда ул үзен бөтенләй яңа дөньяга килеп кергәндәй хис итә. Анда ул Г.Ибраһимов дәресләрен тыңлый. Кышкы ялга китәр алдыннан Г.Ибраһимов шәкертләргә эш бирә.”Үзегез яраткан темага хикәя язып килегез”,- ди.Хәсән авылларында булган, үзе күреп тетрәнгән бер вакыйга турында яза. Г.Ибраһимов хикәяләрне тикшереп чыга һәм иң югары бәяне Хәсән хикәясенә бирә һәм болай ди: “ Сез язуга сәләтле күренәсез. Үзегезне иҗат эшенә әзерләгез, күп укыгыз, әдәбиятны игътибар белән өйрәнегез”,-дип мактагач, олы әдипнең сүзләре егетне канатландырып җибәрә. ) - Туфан аның чын фамилиясе түгел, аның псевдонимы. Чын фамилиясе ничек әле? Кем хәтерли? (Хәсән һәм аның туганнарының да фамилиясе әнисе исеме буенча Гөлзизин дип йөртелә.Хәсәннең төп исеме- Хисбулла Гөлзизин булган, репрессиягә эләккәч, бик күп еллар Себердә сөргенлектә яши һәм Себердән инде ул Хәсән Кусенов булып кайта. Казанга да Хәсән Кусенов булып килеп керә. Шагыйрь булып, әсәрләрен бастыра башлагач кына, Хәсән, бабасы Фәхретдиннең кушаматы “Дуфан” ны үзгәртеп Туфан фамилиясен ала.) - Туфан сүзе нәрсәне аңлата? (давыл, өермә дигәнне аңлата) Х.Туфанның әнисе турында гаять җылы истәлекләре саклана. (8слайд күрсәтелә) Класс алдына Хәсәннең яшь чагын хәтерләткәндәй киенгән укучы чыга: “Дөньяның, табигатьнең матурлыгын күрергә әнием өйрәтте мине.Белеп, максат итеп түгелдер, әлбәттә, ә үзе шундый үтә нечкә күңелле, үтә шигъри җанлы булгангадыр, тормышның безне чолгап алган ямьсез якларын минем күздән яшерергә, күңел күземне табигатьтәге ямьлелекләргә юнәлтергә тырышкан булган күрәсең ул. Ул мине ишек алдына яки бәрәңге бакчасына алып чыга да, дөнья күрсәтеп йөри, кыр казлары, торналар белән генә түгел, үсемлекләр, җилләр, йолдызлар белән дә сөйләшә башлый. Йолдызларны табарга өйрәтә, аларның исемнәрен әкиятләргә кушып сөйли иде.Әни миндә табигатьтәге бар нәрсәнең дә җаны бар икән, чишмәләр генә түгел, йолдызлар да, җилләр дә сөйләшә икән дигән “иман” тудырды” - Рәхмәт укучылар, яхшы үзләштергәнсез. - III. Яңа төшенчә һәм күнекмәләр бирү. Бүген без сезнең белән Хәсән Туфанның индивидуаль неологизмнар остасы икәнлеген шигырьләре аша тикшереп китәрбез. Иң беренче индивидуаль неологизмнар сүзенә аңлатма биреп китик. (9слайд күрсәтелә һәм бер бала кычкырып укый) Неологизмнар – яңа сүз дигәнне аңлата. Индивидуаль – аерым шәхескә хас сүзләр. - Укучылар ничек аңладыгыз? - Аерым бер кеше тарафыннан уйлап табылган, аңа гына хас яңа сүзләр. - Дәфтәргә язып куябыз. (укучыларга Хәсән Туфанның шигырьләр җыентыгы китаплары таратыла, шуннан индивидуаль неологизмнарны табып, укып, дәфтәргә язып баралар.) Көн кичәйгән, Мич астыннан өйгә төн чыга. Аннары, көндәгечә, Сыкрый урам, иңри җырчылар... Тиздән кырга Иген чоры килер, Җирләр ачылыр, Көннәр язаер: Кояш инде Шрапнельләп йөри Салкын ханның Аксыл сараен. Иске авылның Кара күренешләре Китми һаман, чыкмый исемнән: Караңгылт бер Кабер төсле булып Калкып ята хәтер читендә. “Уралга”! Әллә минем шатлык авыргамы Әкрендегез инде вагоннар? Тормыш бүртәйде, Бусы инде Тегесенә бер дә охшамый: Машиналар винты бушаса да Безнең уйлар винты бушамый. Мин, егетләр, ахры, Җүләрәям... Зирәк илем, кыю, чая илем, Сиңа бит бер сүзем бар минем,- Я үлемемдә шуны, я теремдә Искә ал идең: Һәр эшне мин Башкардым тик бары Синең өчен кирәккә күрә. - Поэзиядә неологизмнарны Х.Туфан, С.Хәким, Р. Фәйзуллин, Г.Афзал, Р.Гаташ, Х.Әюп һ.б. шагыйрьләрдә очратырга мөмкин. Яңа сүзләр иҗат итү- дә шагыйрь Х.Туфанга җитүче табылыр микән? Язучы – шагыйрьләребез яңа образ тудырып, аларга яңа исемнәр дә “куша-лар”. Мәсәлән, менә Х.Туфанның “ Юкмыш бабай малае” әкиятендә Юкмыш бабай образын бирә. Юкмыш бабай җиренә Яңгыр яусын, янәсе. Юкмыш бабай борчагы Яфрак ярсын, янәсе. (10 слайд күрсәтелә) Инде индивидуаль неологизмнарның ясалышы турында да берничә сүз. Гомумән, тел гыйлемендә яңа сүзләрнең дүрт төрле юл белән ясалуы әйтелә: 1)телнең үз хәзинәсендәге сүзләрнең тамырларына төрле кушымчалар ялгау юлы белән; 2) иске сүзләргә яңа мәгънәләр өстәү; 3) башка телләрдән сүзләр алу; 4) яңаларын уйлап табу. Телнең үз морфологик чаралары ярдәмендә ясалган неологизмнар лексик – грамматик яки морфологик неологизмнар дип атала. Индивидуаль неоло- гизмнарның күпчелеге менә шушы юл белән ясала. Укучылар, тактага языл- ган эпиграфка игътибар итик әле.(Бер укучы кычкырып укый.) -Шушы шигырь юлларыннан индивидуаль неологизмнарны табабыз. Укучылар марткы сүзен табып әйтәләр. - Укучылар, бу сүз ничек ясалган микән? - Марткы сүзе тамыр + кушымча ярдәмендә ясалган. (Укучылар дәфтәргә язып куялар.) IV. Нәтиҗә Индивидуаль неологизмнарның бүгенге көндә әһәмиятләре дә берничә төрле. Алар (әдәбиятта) язучының фантазия байлыгын чагылдыру белән беррәттән, әле дөньяда булмаган әйберләрне күпмедер дәрәҗәдә күзалларга ярдәм итәләр.Телебезне бай һәм образлы итәләр. Яңа сүзләр кешедә зур кызыксыну уята, шунлыктан андый сүзләр кызыклы тоела. Тормыш үзеннән үзе чүп, кирәк булмаганнарын коеп калдыра, ә исән калганнары телебезне баетуга үзләреннән мөмкин кадәр өлеш кертәләр.Телебез исән – сау һәм бай булсын! (Слайдларда күрсәтелә Х.Туфанның иҗатташ һәм замандаш дуслары) V.Өй эше. Хәсән Туфан шигырьләреннән индивидуаль неологизмнарны табып килергә. VI. Йомгаклау. - Бу дәрес сезгә ошадымы? Нинди яңалыклар белдегез? Хәсән Туфанның шигырьләре үзенчәлекле, теле бай, кызыклы.Яңа сүзләр белән дә таныштык. Безгә бик ошады. Шагыйрь үзенең шигырьләре аркылы Туган җирне яратырга, матурлыкны күрә белергә чакырган. Кешедә тугрылык, гаделлек хисләре тәрбияләгән. Татар халкының талантлы шагыйре Х. Туфанның шушы көннәрдә (9 декабрь) туган көне. Портретына карап, аны туган көне белән котлыйбыз. Шагыйрь иҗаты алдында башыбызны иябез. VII. Билге кую.