Әнә урман күренә. Урманның үз матурлыгы бар. Без урманга килеп җиттек. Урманны чүп-чарлардан чистарттык. Урманнан чыгуга, яңгыр ява башлады. Урманда саф һава сулап, рәхәтләнеп ял иттек.
Менә көз җитте. Көзнең үз билгеләре күренә башлады. Көзгә керү белән мәктәптә укулар башланды. Шуңа күрә без көзне сагынып көтәбез. Көздән алып җәйгә кадәр мәктәп шау-гөр килеп тора. Чөнки көздә башланган укулар җәйгә кадәр дәвам итәчәк.
Логик һәм бәйләнешле сөйләм үстерү өчен мондый төрдәге биремне дә тәкъдим итәргә мөмкин.
Укучыларга терәк сүзләр бирелә: табигать, кыш, кошлар, балалар. Шушы сүзләрне төрле килешләргә куеп, җөмләләр яки кечкенә хикәя төзеп язарга кирәк.
Салкын кыш килде. Табигать ап-ак төскә буялды. Кыш көне кошларга азык табу авырлаша. Балалар кошларга җимлек ясап элделәр.
Укучылар сөйләмен үстерүдәге икенче юнәлеш — аларның сүз байлыгын арттыру һәм әдәби телдә сөйләргә өйрәтү. Сүз байлыгын арттыруга татар теле һәм әдәбият дәресләрендә балаларга системалы рәвештә яңа сүзләр өйрәтү нәтиҗәсендә ирешелә. Сүзләр өйрәтү эшендәге әһәмиятле таләпләрнең берсе — укучыларны таныш булмаган сүзләрне күрә белергә күнектерү, яңа сүзләрнең сүзлекчәсен булдыру, белешмә сүзлекләр белән эш итү гадәте тәрбияләү.
Укучылар һәр дәрестә билгеле бер күләмдә яңа сүзләр үзләштерә барырга тиеш. Сүзлек эше күптөрле. Тәрҗемә итү белән генә мавыкмаска кирәк. Яңа сүзләр сүзлек дәфтәрләрендә генә язылып калырга тиеш түгел. Аларны язма эшләр эшләгәндә файдалану, яңа сүзләр кулланып төрле темаларга хикәяләр сөйләтү, кара-каршы сөйләшүләр оештыру әһәмиятле.
Өченче юнәлеш — фикерне телдән һәм язма рәвештә бәйләнешле итеп әйтә белергә өйрәтү. Бәйләнешле сөйләм үстерү әйтеләсе фикернең эчтәлеген, төзелешен һәм чараларын формалаштыру эшен күздә тота.
Бу эш махсус күнегүләр башкарганда, изложение, сочинениеләр язарга әзерләнгәндә гамәлгә ашырыла. Моңа, теманы анализлап, аның чикләрен ачыклау, төп фикерне билгеләү, план төзеп, шуңа туры килерлек итеп материалны системалаштыру, тел чараларын дөрес сайлап алу һәм язганны камилләштерә белү бурычлары керә.
Мондый дәресләрне ничек оештырырга мөмкин? Укучылар дәрестә билгеле бер күләмдә язмача эш эшлиләр. Аның күләме һәм эчтәлеге сыйныфтан сыйныфка әкренләп арта һәм катлаулана бара.
Әдәби әсәрләрне, язучылар иҗатын, сәнгать материалларын өйрәнгәндә шулай ук язмача төрле эшләр үткәрергә мөмкин.
Мәсәлән, язучыларның тормыш юлын өйрәнгән вакытта кара-каршы сөйләшүләр оештыру дәресне кызыклы да, файдалы да итә. Сүз байлыгын арттыру белән бергә, укучылар язучы биографиясен ныграк исләрендә калдыра.
Матур язарга өйрәнү — башлангыч класс укучылары өчен катлаулы бурычларның берсе. Еш кына I класс укучыларының әти-әниләре: «Бала матур язсын өчен нишләргә кирәк?» дигән сорау бирәләр. Бу сорауга элегрәк: «Кул чукларының вак мускулларын ныгытырга, күбрәк рәсем ясарга, әвәләргә кирәк», —дип җавап бирә идем. Ләкин бу киңәш кенә ярдәм итми. Бала рәсемне дә матур ясый, төрле әйберләрне дә оста әвәли, әмма хәрефләр кәкре, юллар кыек, сүзләр арасында тиешле ара калдырылмый.
Язу—аңлы эшчәнлек ул, чөнки язганда хәрефләрне сызу өчен нинди хәрәкәтләр ясарга икәнен генә түгел, ә шул хәрефнең нинди авазны күрсәтүен белергә, языла торган сүзнең графика, орфография кагыйдәләренә бәйле булуы турында да уйларга кирәк.
Балаларны грамоталы итеп язарга өйрәтүдә каллиграфия зур әһәмияткә ия. Дөрес язу кагыйдәләрен аңлы үзләштерү — грамоталылыкның нигезе. Укучы ачык, тиз һәм грамоталы язарга тиеш. Әлбәттә, әлеге бурычны хәл итү балалардан да, укытучыдан да зур тырышлык һәм сабырлык таләп итә.
Аеруча мөһим таләпләр :
1. Язу сызыгына карата уңга авыш язу өчен дәфтәр сулга авыш итеп куела.
2.Язганда каләм кәгазьгә җиңел генә тидерелә, басым ясалмый.
3. Иҗек тоташ языла.
4.Хәреф һәм сүзләр тигез ара калдырып языла.
5. Язу аермачык тигез һәм чиста була.
Бу кагыйдәләр эзлекле рәвештә әкренләп үзләштерелә. Беренче көннәрдән үк баштагы ике кагыйдә өйрәтелә. (Авыш яз. Басмыйча яз.) Ая, ла, ул, лу иҗекләрен, яза башлау белән өченче кагыйдә өстәлә. (Иҗекне тоташ яз.) Сүзләр, җөмләләр яза башлагач, дүртенче кагыйдә үзләштерелә. (Сүздәге хәрефләрне, җөмләдәге сүзләрне тигез ара калдырып яз.) Сүзләр яздырганда бер хәрефне икенчесенә тоташтырган сызыкларга нык игътибар итәргә кирәк. Җөмлә эчендәге сүзләр арасы язма и хәрефе сыярлык итеп калдырыла, хәрефләр арасында шуның яртысы кадәр интервал ясала. Хәреф һәм сүзләрне мөстәкыйль рәвештә тигез ара калдырып яза алуларына ирешү өчен, күз үлчәмен үстерү күнегүләре үткәрелә. Мәсәлән, тигез ара калдырып, нокталар кую, таякчыклар сызу һ.б.
Теге яки бу хәрефнең формасын ничек язарга икәнен укучы яхшы аңлап җиткерсен өчен түбәндәге ысуллар кулланыла:
1. Укучының кулыннан тотып яздыру.
2. Язылган хәреф өстеннән каләм йөртү (өлге буенча язу). Укытучының «һавада язып» аңлатуы.
3. Билгеле бер ритмда (тактлап) яздыру.
Бу ысул аерым хәрефләрне, иҗек һәм сүзләрне язганда кулланыла. Белем һәм тәрбия бирү бурычларыннан чыгып,иң элек түбәндәге кагыйдәләрне үтәүгә ирешергә кирәк:
— язганда дөрес утыру (гәүдә төз, күкрәк белән парта арасына йодрык сыярлык булсын, күз белән дәфтәр арасы 30-35 см);
— беләк парта өстендә, терсәк гәүдәдән 10 см читтә булып аз гына партадан чыгып тора;
— язганда уң кул юл буенча сулдан уңга таба шуыша, терсәк күчми
— яктылык сул яктан төшәргә тиеш.
Бу кагыйдәләрнең үтәлешен даими тикшереп торырга кирәк.
Грамоталы язарга өйрәтү – катлаулы һәм дәвамлы хезмәт. 5нче сыйныфта бала авазларны дөрес хәреф белән белдерә ала. Кайбер кушымчаларның, ялгызлык исемнәрнең, кушма һәм парлы сүзләрнең дөрес язылышы, авазларның чиратлашуы ,сүзләрне иҗекләргә бүлү кебек тел күренешләре белән өлешчә таныш була
Алга таба әлеге белемнәр кабатлана, ныгытыла, тирәнәйтелә. Әлбәттә, укучыларны дөрес язарга өйрәтү моның белән генә чикләнми. Бу эш өлкән сыйныфларда да дәвам иттерелә.
Урта мәктәптә грамоталы язарга өйрәтүдә күптөрле күнегүләр: күчереп язу, грамматик – орфографик анализ, диктант яздыру, орфографик- грамматик уеннар уздыру, сүзлекләр белән эшләү, төрле иҗади биремле күнегүләр, мөстәкыйль эш, изложение һәм инша яздыру кулланыла.
Билгеле бер максат белән үткәрелгән күчереп язу эше укучыларны дөрес язарга өйрәтүдә уңышлы чара булып санала. Ләкин әзер текстны бер үзгәрешсез күчерү генә тиешле нәтиҗә бирмәскә мөмкин, шуңа күрә аны билгеле бер грамматик бирем белән катлауландырырга кирәк. Шул вакытта гына укучы эш белән кызыксына, актив фикер йөртә һәм аның танып белү мөстәкыйллеге арта.
Күчереп язганда , биремнәрне катлауландырырга мөмкин:
а) төшеп калган хәреф яки кушымчаларны өстәп күчереп язу;
ә) бирелгән тексттан калынлык һәм аеру ,нечкәлек һәм аеру билгеләре булган сүзләрне ике баганага аерып язу;
б)билгеле бер аваз хәрефләренең яки сүз өлешләренең (морфемаларның) астына сызып, күчереп язу;
в)текстта бирелгән бер форманы икенче форма белән алмаштырып күчереп язу.Мәсәлән,үткән заман хикәя фигыльне киләчәк заман формасына яки бер дәрәҗәдәге сыйфатны икенче дәрәҗәгә куеп күчереп язу һ.б.
Текстларны дәреслектән бирергә, карточкаларга яки электротәрәзәләргә яисә тактага язып тәкъдим итәргә була. Бүген компьютер файдаланып күнегүләр башкару да актив кулланыла.
Грамматик анализ белән орфографик анализ бергә алып барыла, тик бу очракта укучыларның игътибары күбрәк дөрес язылышка юнәлтелә.
Орфографик анализ ясаганда , укучылар укытучы тәкъдим иткән тексттан өйрәнә торган кагыйдәгә яки темага караган орфограммаларны эзләп таба, аны билгели һәм кагыйдәгә нигеләнеп , аның язылышын аңлата. Анализ язмача үткәрелсә ,ул орфограммаларның астына сыза яки күрсәтелгән тексттан шул орфограммага караган сүзләрне язып ала. Мондый төр тикшерүләрне укучыларга мөстәкыйль эш итеп бирергә яки аны искәртмәле, аңлатмалы диктантлар вакытында өстәмә бирем буларак эшләтергә мөмкин; анализны язма эшләрдән соң , хаталарны төзәтү эшен башкарганда үткәрү дә уңышлы була.
Сыйныфта һәм өйдә төрле язма эшләр , биремнәр башкарганда , теге яки бу сүзне язарга кыенсынган вакытта , укучыларны төрле сүзлекләргә мөрәҗәгать итәргә өйрәтергә кирәк. Сүзлекләрне даими куллану күзәтүчәнлекне үстерә, сүзләргә хәреф-аваз анализы ясаганда файдалы була, график сурәтен еш күрү нәтиҗәсендә ,авыр үзләштерелә торган сүзләрнең язылышын хәтердә ныгытырга һәм орфографик ялгышларны булдырмаска ярдәм итә. Болар үз чиратында укытучыга орфография буенча күнегүләрне төрләндерергә , лексик күнегүләрне даими оештырырга мөмкинлек тудыра.
Укучыларның грамоталыгы сизелерлек кимегән хәзерге чорда әлеге мәсьәләгә безгә , тел һәм әдәбият укытучыларына , аеруча нык игътибар итү сорала
Тел — халыкның кадерле хәзинәсе. Ул бу телдә уйлый, сөйли, яза. «Кешенең бөтен «аңлы» тормышы аның туган теле аша уза», —ди Д.С.Лихачев.1
К.Д.Ушинский баланы туган телгә өйрәтү нигезе итеп, күзәтә белүне, күзәтүләрне бер фикергә туплауны һәм аны сүзләр белән дөрес аңлатуны саный. Ул укучыларны сөйләм осталыгына өйрәтүнең башка фәннәрне үзләштерүдә дә мөһим булуын раслый.
Әлеге нигезләмәгә таянып шуны әйтергә кирәк: 5 нче номерлы мәктәптә дә рус мәктәбе булуга карамастан балаларның сөйләм телен үстерү буенча зур эш башкарыла. Бу уңайдан мәктәптә эксперимент рәвешендә Р.Р.Нигъмәтуллина, И.Л.Литвинов дәреслекләре укытыла.
Тел һәм әдәбият дәресләрендә бик теләп халык авыз иҗатына да мөрәҗәгать итәбез.Күбесенчә телгә багышланган мәкаль һәм әйтемнәр кулланабыз.
Татлы тел тәхет били.
Алтыда белгән ана телең алтмышта онытылмас.
Бит күрке — күз, тел күрке — сүз.
Дөньяда иң татлы нәрсә дә — тел, иң ачы нәрсә дә — тел.
Инсафлының теле саф.
Тел—ананың теләге, тел—ананың баласына иң кадерле бүләге.
Телең ни әйтсә, колагың шуны ишетер.
Татлы тел тимер капканы ача.
Тел — кылыч: тиешсез җирдә тый, тиешле җирдә кый.
Тел ташны эретә һәм башкалар.
(Нәкый Исәнбәт. «Балалар фольклоры...», 1984).
Ана теле укытуның төп максатларыннан берсе — укучыларны үз фикерләрен телдән дә, язмача да дөрес һәм матур итеп әйтә белергә өйрәтү. Рус мәктәпләрендә укучы татар балалары өчен татар теле һәм әдәбияты программаларында бәйләнешле сөйләм телен үстерүгә сәгатьләр бирелгән, һәр сыйныфка якынча темалар тәкъдим ителгән. Аерым бүлекне, теманы өйрәнү укучыларның фикерләвен һәм сөйләм телен үстерүдә ярдәм итәргә тиеш.
Татар теле дәресләрендә сөйләм үстерү эше өч юнәлештә алып барыла.
Беренче юнәлеш — татар әдәби теленең нормаларын үзләштерү. Боларга әдәби әйтелеш нормалары — сүз ясалышы, сүзтезмә һәм җөмлә төзү, сүзләрне лексик мәгънәләренә һәм стильләренә туры килерлек итеп куллана белү керә.
Рус мәктәпләрендә укучы балаларны татар әдәби теле нормаларына өйрәтү аеруча зур әһәмияткә ия, чөнки әлеге балаларның сөйләмендә әдәби тел нормалары бозылу — гадәти күренеш. Монда рус теленең татар теленә тискәре йогынтысы нык сизелә. Укучылар, татар сүзен белсәләр дә, еш кына рус сүзе кулланалар, рус сүзләрен татарчага дөрес тәрҗемә итмиләр, сүзләрне бер-берсенә бәйләгәндә бәйләүче чараларны урынсыз файдаланалар, җөмләдә сүзләрне дөрес урнаштырмыйлар.
Кайбер мисалларга тукталыйк. V сыйныфта «Исемнәрнең килеш белән төрләнеше» темасын узганнан соң, килеш кушымчаларының сүзләрне бер-берсенә бәйләүдә тоткан урынын укучыларга ныклап төшендерергә, моның өчен сүзләрне төрләндереп кенә калмыйча, бәлки кечкенә хикәя килеп чыгарлык итеп, җөмләләр төзетергә кирәк.Мәсәлән,
|
Б.к.урман көз
И.к.урманның көзнең
Ю.к.урманга көзгә
Т.к урманны көзне
Ч.к. урманнан көздән
У-в.к. урманда көздә
|
|
|
Әнә урман күренә. Урманның үз матурлыгы бар. Без урманга килеп җиттек. Урманны чүп-чарлардан чистарттык. Урманнан чыгуга, яңгыр ява башлады. Урманда саф һава сулап, рәхәтләнеп ял иттек.
Менә көз җитте. Көзнең үз билгеләре күренә башлады. Көзгә керү белән мәктәптә укулар башланды. Шуңа күрә без көзне сагынып көтәбез. Көздән алып җәйгә кадәр мәктәп шау-гөр килеп тора. Чөнки көздә башланган укулар җәйгә кадәр дәвам итәчәк.
Логик һәм бәйләнешле сөйләм үстерү өчен мондый төрдәге биремне дә тәкъдим итәргә мөмкин.
Укучыларга терәк сүзләр бирелә: табигать, кыш, кошлар, балалар. Шушы сүзләрне төрле килешләргә куеп, җөмләләр яки кечкенә хикәя төзеп язарга кирәк.
Салкын кыш килде. Табигать ап-ак төскә буялды. Кыш көне кошларга азык табу авырлаша. Балалар кошларга җимлек ясап элделәр.
Укучылар сөйләмен үстерүдәге икенче юнәлеш — аларның сүз байлыгын арттыру һәм әдәби телдә сөйләргә өйрәтү. Сүз байлыгын арттыруга татар теле һәм әдәбият дәресләрендә балаларга системалы рәвештә яңа сүзләр өйрәтү нәтиҗәсендә ирешелә. Сүзләр өйрәтү эшендәге әһәмиятле таләпләрнең берсе — укучыларны таныш булмаган сүзләрне күрә белергә күнектерү, яңа сүзләрнең сүзлекчәсен булдыру, белешмә сүзлекләр белән эш итү гадәте тәрбияләү.
Укучылар һәр дәрестә билгеле бер күләмдә яңа сүзләр үзләштерә барырга тиеш. Сүзлек эше күптөрле. Тәрҗемә итү белән генә мавыкмаска кирәк. Яңа сүзләр сүзлек дәфтәрләрендә генә язылып калырга тиеш түгел. Аларны язма эшләр эшләгәндә файдалану, яңа сүзләр кулланып төрле темаларга хикәяләр сөйләтү, кара-каршы сөйләшүләр оештыру әһәмиятле.
Өченче юнәлеш — фикерне телдән һәм язма рәвештә бәйләнешле итеп әйтә белергә өйрәтү. Бәйләнешле сөйләм үстерү әйтеләсе фикернең эчтәлеген, төзелешен һәм чараларын формалаштыру эшен күздә тота.
Бу эш махсус күнегүләр башкарганда, изложение, сочинениеләр язарга әзерләнгәндә гамәлгә ашырыла. Моңа, теманы анализлап, аның чикләрен ачыклау, төп фикерне билгеләү, план төзеп, шуңа туры килерлек итеп материалны системалаштыру, тел чараларын дөрес сайлап алу һәм язганны камилләштерә белү бурычлары керә.
Мондый дәресләрне ничек оештырырга мөмкин? Укучылар дәрестә билгеле бер күләмдә язмача эш эшлиләр. Аның күләме һәм эчтәлеге сыйныфтан сыйныфка әкренләп арта һәм катлаулана бара.
Әдәби әсәрләрне, язучылар иҗатын, сәнгать материалларын өйрәнгәндә шулай ук язмача төрле эшләр үткәрергә мөмкин.
Мәсәлән, язучыларның тормыш юлын өйрәнгән вакытта кара-каршы сөйләшүләр оештыру дәресне кызыклы да, файдалы да итә. Сүз байлыгын арттыру белән бергә, укучылар язучы биографиясен ныграк исләрендә калдыра.
Матур язарга өйрәнү — башлангыч класс укучылары өчен катлаулы бурычларның берсе. Еш кына I класс укучыларының әти-әниләре: «Бала матур язсын өчен нишләргә кирәк?» дигән сорау бирәләр. Бу сорауга элегрәк: «Кул чукларының вак мускулларын ныгытырга, күбрәк рәсем ясарга, әвәләргә кирәк», —дип җавап бирә идем. Ләкин бу киңәш кенә ярдәм итми. Бала рәсемне дә матур ясый, төрле әйберләрне дә оста әвәли, әмма хәрефләр кәкре, юллар кыек, сүзләр арасында тиешле ара калдырылмый.
Язу—аңлы эшчәнлек ул, чөнки язганда хәрефләрне сызу өчен нинди хәрәкәтләр ясарга икәнен генә түгел, ә шул хәрефнең нинди авазны күрсәтүен белергә, языла торган сүзнең графика, орфография кагыйдәләренә бәйле булуы турында да уйларга кирәк.
Балаларны грамоталы итеп язарга өйрәтүдә каллиграфия зур әһәмияткә ия. Дөрес язу кагыйдәләрен аңлы үзләштерү — грамоталылыкның нигезе. Укучы ачык, тиз һәм грамоталы язарга тиеш. Әлбәттә, әлеге бурычны хәл итү балалардан да, укытучыдан да зур тырышлык һәм сабырлык таләп итә.
Аеруча мөһим таләпләр :
1. Язу сызыгына карата уңга авыш язу өчен дәфтәр сулга авыш итеп куела.
2.Язганда каләм кәгазьгә җиңел генә тидерелә, басым ясалмый.
3. Иҗек тоташ языла.
4.Хәреф һәм сүзләр тигез ара калдырып языла.
5. Язу аермачык тигез һәм чиста була.
Бу кагыйдәләр эзлекле рәвештә әкренләп үзләштерелә. Беренче көннәрдән үк баштагы ике кагыйдә өйрәтелә. (Авыш яз. Басмыйча яз.) Ая, ла, ул, лу иҗекләрен, яза башлау белән өченче кагыйдә өстәлә. (Иҗекне тоташ яз.) Сүзләр, җөмләләр яза башлагач, дүртенче кагыйдә үзләштерелә. (Сүздәге хәрефләрне, җөмләдәге сүзләрне тигез ара калдырып яз.) Сүзләр яздырганда бер хәрефне икенчесенә тоташтырган сызыкларга нык игътибар итәргә кирәк. Җөмлә эчендәге сүзләр арасы язма и хәрефе сыярлык итеп калдырыла, хәрефләр арасында шуның яртысы кадәр интервал ясала. Хәреф һәм сүзләрне мөстәкыйль рәвештә тигез ара калдырып яза алуларына ирешү өчен, күз үлчәмен үстерү күнегүләре үткәрелә. Мәсәлән, тигез ара калдырып, нокталар кую, таякчыклар сызу һ.б.
Теге яки бу хәрефнең формасын ничек язарга икәнен укучы яхшы аңлап җиткерсен өчен түбәндәге ысуллар кулланыла:
1. Укучының кулыннан тотып яздыру.
2. Язылган хәреф өстеннән каләм йөртү (өлге буенча язу). Укытучының «һавада язып» аңлатуы.
3. Билгеле бер ритмда (тактлап) яздыру.
Бу ысул аерым хәрефләрне, иҗек һәм сүзләрне язганда кулланыла. Белем һәм тәрбия бирү бурычларыннан чыгып,иң элек түбәндәге кагыйдәләрне үтәүгә ирешергә кирәк:
— язганда дөрес утыру (гәүдә төз, күкрәк белән парта арасына йодрык сыярлык булсын, күз белән дәфтәр арасы 30-35 см);
— беләк парта өстендә, терсәк гәүдәдән 10 см читтә булып аз гына партадан чыгып тора;
— язганда уң кул юл буенча сулдан уңга таба шуыша, терсәк күчми
— яктылык сул яктан төшәргә тиеш.
Бу кагыйдәләрнең үтәлешен даими тикшереп торырга кирәк.
Грамоталы язарга өйрәтү – катлаулы һәм дәвамлы хезмәт. 5нче сыйныфта бала авазларны дөрес хәреф белән белдерә ала. Кайбер кушымчаларның, ялгызлык исемнәрнең, кушма һәм парлы сүзләрнең дөрес язылышы, авазларның чиратлашуы ,сүзләрне иҗекләргә бүлү кебек тел күренешләре белән өлешчә таныш була
Алга таба әлеге белемнәр кабатлана, ныгытыла, тирәнәйтелә. Әлбәттә, укучыларны дөрес язарга өйрәтү моның белән генә чикләнми. Бу эш өлкән сыйныфларда да дәвам иттерелә.
Урта мәктәптә грамоталы язарга өйрәтүдә күптөрле күнегүләр: күчереп язу, грамматик – орфографик анализ, диктант яздыру, орфографик- грамматик уеннар уздыру, сүзлекләр белән эшләү, төрле иҗади биремле күнегүләр, мөстәкыйль эш, изложение һәм инша яздыру кулланыла.
Билгеле бер максат белән үткәрелгән күчереп язу эше укучыларны дөрес язарга өйрәтүдә уңышлы чара булып санала. Ләкин әзер текстны бер үзгәрешсез күчерү генә тиешле нәтиҗә бирмәскә мөмкин, шуңа күрә аны билгеле бер грамматик бирем белән катлауландырырга кирәк. Шул вакытта гына укучы эш белән кызыксына, актив фикер йөртә һәм аның танып белү мөстәкыйллеге арта.
Күчереп язганда , биремнәрне катлауландырырга мөмкин:
а) төшеп калган хәреф яки кушымчаларны өстәп күчереп язу;
ә) бирелгән тексттан калынлык һәм аеру ,нечкәлек һәм аеру билгеләре булган сүзләрне ике баганага аерып язу;
б)билгеле бер аваз хәрефләренең яки сүз өлешләренең (морфемаларның) астына сызып, күчереп язу;
в)текстта бирелгән бер форманы икенче форма белән алмаштырып күчереп язу.Мәсәлән,үткән заман хикәя фигыльне киләчәк заман формасына яки бер дәрәҗәдәге сыйфатны икенче дәрәҗәгә куеп күчереп язу һ.б.
Текстларны дәреслектән бирергә, карточкаларга яки электротәрәзәләргә яисә тактага язып тәкъдим итәргә була. Бүген компьютер файдаланып күнегүләр башкару да актив кулланыла.
Грамматик анализ белән орфографик анализ бергә алып барыла, тик бу очракта укучыларның игътибары күбрәк дөрес язылышка юнәлтелә.
Орфографик анализ ясаганда , укучылар укытучы тәкъдим иткән тексттан өйрәнә торган кагыйдәгә яки темага караган орфограммаларны эзләп таба, аны билгели һәм кагыйдәгә нигеләнеп , аның язылышын аңлата. Анализ язмача үткәрелсә ,ул орфограммаларның астына сыза яки күрсәтелгән тексттан шул орфограммага караган сүзләрне язып ала. Мондый төр тикшерүләрне укучыларга мөстәкыйль эш итеп бирергә яки аны искәртмәле, аңлатмалы диктантлар вакытында өстәмә бирем буларак эшләтергә мөмкин; анализны язма эшләрдән соң , хаталарны төзәтү эшен башкарганда үткәрү дә уңышлы була.
Сыйныфта һәм өйдә төрле язма эшләр , биремнәр башкарганда , теге яки бу сүзне язарга кыенсынган вакытта , укучыларны төрле сүзлекләргә мөрәҗәгать итәргә өйрәтергә кирәк. Сүзлекләрне даими куллану күзәтүчәнлекне үстерә, сүзләргә хәреф-аваз анализы ясаганда файдалы була, график сурәтен еш күрү нәтиҗәсендә ,авыр үзләштерелә торган сүзләрнең язылышын хәтердә ныгытырга һәм орфографик ялгышларны булдырмаска ярдәм итә. Болар үз чиратында укытучыга орфография буенча күнегүләрне төрләндерергә , лексик күнегүләрне даими оештырырга мөмкинлек тудыра.
Укучыларның грамоталыгы сизелерлек кимегән хәзерге чорда әлеге мәсьәләгә безгә , тел һәм әдәбият укытучыларына , аеруча нык игътибар итү сорала
|
Тел — халыкның кадерле хәзинәсе. Ул бу телдә уйлый, сөйли, яза. «Кешенең бөтен «аңлы» тормышы аның туган теле аша уза», —ди Д.С.Лихачев.1
К.Д.Ушинский баланы туган телгә өйрәтү нигезе итеп, күзәтә белүне, күзәтүләрне бер фикергә туплауны һәм аны сүзләр белән дөрес аңлатуны саный. Ул укучыларны сөйләм осталыгына өйрәтүнең башка фәннәрне үзләштерүдә дә мөһим булуын раслый.
Әлеге нигезләмәгә таянып шуны әйтергә кирәк: 5 нче номерлы мәктәптә дә рус мәктәбе булуга карамастан балаларның сөйләм телен үстерү буенча зур эш башкарыла. Бу уңайдан мәктәптә эксперимент рәвешендә Р.Р.Нигъмәтуллина, И.Л.Литвинов дәреслекләре укытыла.
Тел һәм әдәбият дәресләрендә бик теләп халык авыз иҗатына да мөрәҗәгать итәбез.Күбесенчә телгә багышланган мәкаль һәм әйтемнәр кулланабыз.
Татлы тел тәхет били.
Алтыда белгән ана телең алтмышта онытылмас.
Бит күрке — күз, тел күрке — сүз.
Дөньяда иң татлы нәрсә дә — тел, иң ачы нәрсә дә — тел.
Инсафлының теле саф.
Тел—ананың теләге, тел—ананың баласына иң кадерле бүләге.
Телең ни әйтсә, колагың шуны ишетер.
Татлы тел тимер капканы ача.
Тел — кылыч: тиешсез җирдә тый, тиешле җирдә кый.
Тел ташны эретә һәм башкалар.
(Нәкый Исәнбәт. «Балалар фольклоры...», 1984).
Ана теле укытуның төп максатларыннан берсе — укучыларны үз фикерләрен телдән дә, язмача да дөрес һәм матур итеп әйтә белергә өйрәтү. Рус мәктәпләрендә укучы татар балалары өчен татар теле һәм әдәбияты программаларында бәйләнешле сөйләм телен үстерүгә сәгатьләр бирелгән, һәр сыйныфка якынча темалар тәкъдим ителгән. Аерым бүлекне, теманы өйрәнү укучыларның фикерләвен һәм сөйләм телен үстерүдә ярдәм итәргә тиеш.
Татар теле дәресләрендә сөйләм үстерү эше өч юнәлештә алып барыла.
Беренче юнәлеш — татар әдәби теленең нормаларын үзләштерү. Боларга әдәби әйтелеш нормалары — сүз ясалышы, сүзтезмә һәм җөмлә төзү, сүзләрне лексик мәгънәләренә һәм стильләренә туры килерлек итеп куллана белү керә.
Рус мәктәпләрендә укучы балаларны татар әдәби теле нормаларына өйрәтү аеруча зур әһәмияткә ия, чөнки әлеге балаларның сөйләмендә әдәби тел нормалары бозылу — гадәти күренеш. Монда рус теленең татар теленә тискәре йогынтысы нык сизелә. Укучылар, татар сүзен белсәләр дә, еш кына рус сүзе кулланалар, рус сүзләрен татарчага дөрес тәрҗемә итмиләр, сүзләрне бер-берсенә бәйләгәндә бәйләүче чараларны урынсыз файдаланалар, җөмләдә сүзләрне дөрес урнаштырмыйлар.
Кайбер мисалларга тукталыйк. V сыйныфта «Исемнәрнең килеш белән төрләнеше» темасын узганнан соң, килеш кушымчаларының сүзләрне бер-берсенә бәйләүдә тоткан урынын укучыларга ныклап төшендерергә, моның өчен сүзләрне төрләндереп кенә калмыйча, бәлки кечкенә хикәя килеп чыгарлык итеп, җөмләләр төзетергә кирәк.Мәсәлән,
|
Б.к.урман көз
И.к.урманның көзнең
Ю.к.урманга көзгә
Т.к урманны көзне
Ч.к. урманнан көздән
У-в.к. урманда көздә
|
|
|
Әнә урман күренә. Урманның үз матурлыгы бар. Без урманга килеп җиттек. Урманны чүп-чарлардан чистарттык. Урманнан чыгуга, яңгыр ява башлады. Урманда саф һава сулап, рәхәтләнеп ял иттек.
Менә көз җитте. Көзнең үз билгеләре күренә башлады. Көзгә керү белән мәктәптә укулар башланды. Шуңа күрә без көзне сагынып көтәбез. Көздән алып җәйгә кадәр мәктәп шау-гөр килеп тора. Чөнки көздә башланган укулар җәйгә кадәр дәвам итәчәк.
Логик һәм бәйләнешле сөйләм үстерү өчен мондый төрдәге биремне дә тәкъдим итәргә мөмкин.
Укучыларга терәк сүзләр бирелә: табигать, кыш, кошлар, балалар. Шушы сүзләрне төрле килешләргә куеп, җөмләләр яки кечкенә хикәя төзеп язарга кирәк.
Салкын кыш килде. Табигать ап-ак төскә буялды. Кыш көне кошларга азык табу авырлаша. Балалар кошларга җимлек ясап элделәр.
Укучылар сөйләмен үстерүдәге икенче юнәлеш — аларның сүз байлыгын арттыру һәм әдәби телдә сөйләргә өйрәтү. Сүз байлыгын арттыруга татар теле һәм әдәбият дәресләрендә балаларга системалы рәвештә яңа сүзләр өйрәтү нәтиҗәсендә ирешелә. Сүзләр өйрәтү эшендәге әһәмиятле таләпләрнең берсе — укучыларны таныш булмаган сүзләрне күрә белергә күнектерү, яңа сүзләрнең сүзлекчәсен булдыру, белешмә сүзлекләр белән эш итү гадәте тәрбияләү.
Укучылар һәр дәрестә билгеле бер күләмдә яңа сүзләр үзләштерә барырга тиеш. Сүзлек эше күптөрле. Тәрҗемә итү белән генә мавыкмаска кирәк. Яңа сүзләр сүзлек дәфтәрләрендә генә язылып калырга тиеш түгел. Аларны язма эшләр эшләгәндә файдалану, яңа сүзләр кулланып төрле темаларга хикәяләр сөйләтү, кара-каршы сөйләшүләр оештыру әһәмиятле.
Өченче юнәлеш — фикерне телдән һәм язма рәвештә бәйләнешле итеп әйтә белергә өйрәтү. Бәйләнешле сөйләм үстерү әйтеләсе фикернең эчтәлеген, төзелешен һәм чараларын формалаштыру эшен күздә тота.
Бу эш махсус күнегүләр башкарганда, изложение, сочинениеләр язарга әзерләнгәндә гамәлгә ашырыла. Моңа, теманы анализлап, аның чикләрен ачыклау, төп фикерне билгеләү, план төзеп, шуңа туры килерлек итеп материалны системалаштыру, тел чараларын дөрес сайлап алу һәм язганны камилләштерә белү бурычлары керә.
Мондый дәресләрне ничек оештырырга мөмкин? Укучылар дәрестә билгеле бер күләмдә язмача эш эшлиләр. Аның күләме һәм эчтәлеге сыйныфтан сыйныфка әкренләп арта һәм катлаулана бара.
Әдәби әсәрләрне, язучылар иҗатын, сәнгать материалларын өйрәнгәндә шулай ук язмача төрле эшләр үткәрергә мөмкин.
Мәсәлән, язучыларның тормыш юлын өйрәнгән вакытта кара-каршы сөйләшүләр оештыру дәресне кызыклы да, файдалы да итә. Сүз байлыгын арттыру белән бергә, укучылар язучы биографиясен ныграк исләрендә калдыра.
Матур язарга өйрәнү — башлангыч класс укучылары өчен катлаулы бурычларның берсе. Еш кына I класс укучыларының әти-әниләре: «Бала матур язсын өчен нишләргә кирәк?» дигән сорау бирәләр. Бу сорауга элегрәк: «Кул чукларының вак мускулларын ныгытырга, күбрәк рәсем ясарга, әвәләргә кирәк», —дип җавап бирә идем. Ләкин бу киңәш кенә ярдәм итми. Бала рәсемне дә матур ясый, төрле әйберләрне дә оста әвәли, әмма хәрефләр кәкре, юллар кыек, сүзләр арасында тиешле ара калдырылмый.
Язу—аңлы эшчәнлек ул, чөнки язганда хәрефләрне сызу өчен нинди хәрәкәтләр ясарга икәнен генә түгел, ә шул хәрефнең нинди авазны күрсәтүен белергә, языла торган сүзнең графика, орфография кагыйдәләренә бәйле булуы турында да уйларга кирәк.
Балаларны грамоталы итеп язарга өйрәтүдә каллиграфия зур әһәмияткә ия. Дөрес язу кагыйдәләрен аңлы үзләштерү — грамоталылыкның нигезе. Укучы ачык, тиз һәм грамоталы язарга тиеш. Әлбәттә, әлеге бурычны хәл итү балалардан да, укытучыдан да зур тырышлык һәм сабырлык таләп итә.
Аеруча мөһим таләпләр :
1. Язу сызыгына карата уңга авыш язу өчен дәфтәр сулга авыш итеп куела.
2.Язганда каләм кәгазьгә җиңел генә тидерелә, басым ясалмый.
3. Иҗек тоташ языла.
4.Хәреф һәм сүзләр тигез ара калдырып языла.
5. Язу аермачык тигез һәм чиста була.
Бу кагыйдәләр эзлекле рәвештә әкренләп үзләштерелә. Беренче көннәрдән үк баштагы ике кагыйдә өйрәтелә. (Авыш яз. Басмыйча яз.) Ая, ла, ул, лу иҗекләрен, яза башлау белән өченче кагыйдә өстәлә. (Иҗекне тоташ яз.) Сүзләр, җөмләләр яза башлагач, дүртенче кагыйдә үзләштерелә. (Сүздәге хәрефләрне, җөмләдәге сүзләрне тигез ара калдырып яз.) Сүзләр яздырганда бер хәрефне икенчесенә тоташтырган сызыкларга нык игътибар итәргә кирәк. Җөмлә эчендәге сүзләр арасы язма и хәрефе сыярлык итеп калдырыла, хәрефләр арасында шуның яртысы кадәр интервал ясала. Хәреф һәм сүзләрне мөстәкыйль рәвештә тигез ара калдырып яза алуларына ирешү өчен, күз үлчәмен үстерү күнегүләре үткәрелә. Мәсәлән, тигез ара калдырып, нокталар кую, таякчыклар сызу һ.б.
Теге яки бу хәрефнең формасын ничек язарга икәнен укучы яхшы аңлап җиткерсен өчен түбәндәге ысуллар кулланыла:
1. Укучының кулыннан тотып яздыру.
2. Язылган хәреф өстеннән каләм йөртү (өлге буенча язу). Укытучының «һавада язып» аңлатуы.
3. Билгеле бер ритмда (тактлап) яздыру.
Бу ысул аерым хәрефләрне, иҗек һәм сүзләрне язганда кулланыла. Белем һәм тәрбия бирү бурычларыннан чыгып,иң элек түбәндәге кагыйдәләрне үтәүгә ирешергә кирәк:
— язганда дөрес утыру (гәүдә төз, күкрәк белән парта арасына йодрык сыярлык булсын, күз белән дәфтәр арасы 30-35 см);
— беләк парта өстендә, терсәк гәүдәдән 10 см читтә булып аз гына партадан чыгып тора;
— язганда уң кул юл буенча сулдан уңга таба шуыша, терсәк күчми
— яктылык сул яктан төшәргә тиеш.
Бу кагыйдәләрнең үтәлешен даими тикшереп торырга кирәк.
Грамоталы язарга өйрәтү – катлаулы һәм дәвамлы хезмәт. 5нче сыйныфта бала авазларны дөрес хәреф белән белдерә ала. Кайбер кушымчаларның, ялгызлык исемнәрнең, кушма һәм парлы сүзләрнең дөрес язылышы, авазларның чиратлашуы ,сүзләрне иҗекләргә бүлү кебек тел күренешләре белән өлешчә таныш була
Алга таба әлеге белемнәр кабатлана, ныгытыла, тирәнәйтелә. Әлбәттә, укучыларны дөрес язарга өйрәтү моның белән генә чикләнми. Бу эш өлкән сыйныфларда да дәвам иттерелә.
Урта мәктәптә грамоталы язарга өйрәтүдә күптөрле күнегүләр: күчереп язу, грамматик – орфографик анализ, диктант яздыру, орфографик- грамматик уеннар уздыру, сүзлекләр белән эшләү, төрле иҗади биремле күнегүләр, мөстәкыйль эш, изложение һәм инша яздыру кулланыла.
Билгеле бер максат белән үткәрелгән күчереп язу эше укучыларны дөрес язарга өйрәтүдә уңышлы чара булып санала. Ләкин әзер текстны бер үзгәрешсез күчерү генә тиешле нәтиҗә бирмәскә мөмкин, шуңа күрә аны билгеле бер грамматик бирем белән катлауландырырга кирәк. Шул вакытта гына укучы эш белән кызыксына, актив фикер йөртә һәм аның танып белү мөстәкыйллеге арта.
Күчереп язганда , биремнәрне катлауландырырга мөмкин:
а) төшеп калган хәреф яки кушымчаларны өстәп күчереп язу;
ә) бирелгән тексттан калынлык һәм аеру ,нечкәлек һәм аеру билгеләре булган сүзләрне ике баганага аерып язу;
б)билгеле бер аваз хәрефләренең яки сүз өлешләренең (морфемаларның) астына сызып, күчереп язу;
в)текстта бирелгән бер форманы икенче форма белән алмаштырып күчереп язу.Мәсәлән,үткән заман хикәя фигыльне киләчәк заман формасына яки бер дәрәҗәдәге сыйфатны икенче дәрәҗәгә куеп күчереп язу һ.б.
Текстларны дәреслектән бирергә, карточкаларга яки электротәрәзәләргә яисә тактага язып тәкъдим итәргә була. Бүген компьютер файдаланып күнегүләр башкару да актив кулланыла.
Грамматик анализ белән орфографик анализ бергә алып барыла, тик бу очракта укучыларның игътибары күбрәк дөрес язылышка юнәлтелә.
Орфографик анализ ясаганда , укучылар укытучы тәкъдим иткән тексттан өйрәнә торган кагыйдәгә яки темага караган орфограммаларны эзләп таба, аны билгели һәм кагыйдәгә нигеләнеп , аның язылышын аңлата. Анализ язмача үткәрелсә ,ул орфограммаларның астына сыза яки күрсәтелгән тексттан шул орфограммага караган сүзләрне язып ала. Мондый төр тикшерүләрне укучыларга мөстәкыйль эш итеп бирергә яки аны искәртмәле, аңлатмалы диктантлар вакытында өстәмә бирем буларак эшләтергә мөмкин; анализны язма эшләрдән соң , хаталарны төзәтү эшен башкарганда үткәрү дә уңышлы була.
Сыйныфта һәм өйдә төрле язма эшләр , биремнәр башкарганда , теге яки бу сүзне язарга кыенсынган вакытта , укучыларны төрле сүзлекләргә мөрәҗәгать итәргә өйрәтергә кирәк. Сүзлекләрне даими куллану күзәтүчәнлекне үстерә, сүзләргә хәреф-аваз анализы ясаганда файдалы була, график сурәтен еш күрү нәтиҗәсендә ,авыр үзләштерелә торган сүзләрнең язылышын хәтердә ныгытырга һәм орфографик ялгышларны булдырмаска ярдәм итә. Болар үз чиратында укытучыга орфография буенча күнегүләрне төрләндерергә , лексик күнегүләрне даими оештырырга мөмкинлек тудыра.
Укучыларның грамоталыгы сизелерлек кимегән хәзерге чорда әлеге мәсьәләгә безгә , тел һәм әдәбият укытучыларына , аеруча нык игътибар итү сорала
|
|
