|
|
ЛЕКСИКЫН ОРОНООР АЯНШАЛГА
|
|
|
|
|
|
Submitted by Тимур Солоевич Содбоев on Sat, 05/06/2010 - 05:14 |
|
Ход урока: I. ЭМХИДХЭЛЭЙ ЇЕ 1) СЭЭЖЭЭР УРАН УНШАЛГА. САГААЛГАНАЙ амаршалга. Г. Чимитовэй шїлэг: Саћа бордоћото їбэлнай Сагаа ћараяа хїтэлбэ. Сэлгеэ ћайхан Буряадтамнай Сагаалгамнай морилбо! Ћахал сагаан абанараа, Ћаншаг сагаан эжынэрээ, Сасуу олон їетэнєє Сагаа ћараар амаршалнабди! 2) ТАНИЛСАЯ, НЇХЭД! (ћурагшад Н. Дамдиновай “Нэрэ обог” гэжэ шїлэгэй удхаар хамтадаа уншана): Хїн хадаа нэрэтэй байдаг, Хїлэг хадаа дэлћэтэй байдаг. Обог, нэрэеэ нэрлэжэ, Олондо бэеэ танюулнам. (ћурагша бїхэн єєрыгєє нэрлэнэ) Бадмын хїбїїн Баярби, Баян-Гол тоонто нютагни. II. УРИД ЇЗЭЋЭН МЭДЭСЫЕНЬ ЋАНУУЛАН ДАБТАН ЋЭРГЭЭЛГЭ 1) Багшын оролто їгэ Хэлэн – гайхамшагта зэбсэг. “Хїн бїхэн тїрэћэн эхэтэй, тїрэл хэлэтэй, тїрэл арадтай гээшэ ааб даа. Эдэ гурбанай алинииньшье хїнэй ажабайдалтай таћаршагїй холбоотой”. (Ш-Н. Цыденжапов). Тїрэлхи хэлэн хїниие хїгжєєхэ, ажабайдал ойлгуулха, эрдэм бэлигтэй болгохо, арадайнгаа тїїхэтэй, гїн гїнзэгы сэдьхэлтэй танилсуулха хэрэгтэ гол їїргэ дїїргэдэг. Тїрэл хэлэн арад зонойнгоо їндэћэн соёлые мэдэхэ хэрэгтэ ехэ нїлєє їзїїлдэг. Тиимэћээ тїрэл хэлэеэ мэдээгїй, сэгнээгїй хїн тїрэл арадайнгаа сэдьхэл ойлгожо, Эхэ орондоо гїнзэгыгєєр дурлажа шадахагїй. Ямаршье хэлэн хэдэн мянган їгэнїїдћээ бїридэдэг. 2) Дабталгын асуудалнуудта харюусалга. Самбарта. Таблицаар хїдэлхэ. Лексикэ – хэлэнэй бїхы їгэнїїд хамта дээрээ: ( Їгын удха, эхир їгэнїїд, олон удхата їгэнїїд, їгын сэхэ ба шэлжэћэн удха, омонимууд, синонимууд, антонимууд) а) Лексикэ юу їзэдэг бэ? б) Олон удхата їгэнїїд ганса удхата їгэнїїдћээ юугээрээ ондооб? в) Шэлжэћэн удхатай їгэнїїдтэ жэшээ ћанагты: Сагаан саћан – (сагаан сэдьхэл) Алтан ћиихэ – (алтан гар) Эжы ћажана – (тала ћажана) Халуун сай – (халуун зїрхэн) г) Ямар їгэнїїдые омонимууд гэдэг бэ? (ћурагшадай жэшээнїїд: Байгал далай эршэтэ долгёороо шууяна. Алтан далай мїнгэн долгёор ара газарћаа долгилон байна). д) Ямар їгэнїїдые антонимууд гэдэг бэ? (Багшын хэлэћэн їгэнїїдтэ ћурагшад антонимуудые ћанана): Сэбэр – (муухай) ; Їбшэн – (элїїр); Ааляар – (тїргэн); Їбэлжєєн – (зућалан); Эртэ – (орой); Нимгэн – (зузаан); Холо – (дїтэ); ћубай – (ћїтэй). е) Ямар їгэнїїдые синонимууд гэдэг бэ? (ћурагшад бэе бэедээ їгэнїїдые дурадхана): Хангюурдаха – зэдэлїїлхэ; Морин – ардаг; Шїрбэћэтэй – шандааћатай; Огторгой – тэнгэри; Булиха – диилэхэ. ё) Лексикэ їзэжэ дїїргэбэбди. Їгэ хадаа єєрын удхатай, єєрын онсо бэшэлгэтэй. Їгэдэ ямараар хандаха ёћотойб? (Ћурагшад єєћэдынгєє ћанамжануудаар хубаалдана). 3) Уран уншалга (сээжээр): Д.Жалсараевай шїлэг. (Бїгэдєєрєє уншана). Їгэмнай морин шэнги Янза бїриин ябадалтай: Ћайхан жороо байха, Далитай гїйдэл байха, Даамай гэшхэдэл байха. Харин їгэ-мориёо заримдаа Хайша хэрэг хїллэнэлди даа. Энэ шїлэгэй удхаар тобшолол гаргая: арадай поэт Д. Жалсараев баян буряад їгэеэ зїбєєр хэрэглэхэ тухай ћургаал тайлбарилна. Їгэ бїхэндэ ехэ наринаар, гамтайгаар хандаха, зїбєєр хэрэглэжэ шадахын тула бидэ бїгэдэ аман болон бэшэгэй буряад хэлэеэ ћургуулићаа эхилжэ ћайнаар шудалха ёћотойбди. 4) Даабаринуудые дїїргэхэ. схемээр хїдэлхэ: Їгэ – холбуулал – мэдїїлэл – їгїїлэл а) Байгаалида хабаатай эхир їгэнїїдые ћаная. Жэшээнь: газар дэлхэй, орон тэнгэри, тала дайда, хада уула, хорхой шумуул, хїн зон, ан гїрєєл г.м. б) Омонимууд олон удхата їгэнїїдћээ юугээрээ илгаатайб? Эдэ жэшээнїїдћээ омонимуудые илган тодоруулагты: Голой эрье – Гэдэргээ эрье – Эрье маарана; Ногоон набшаћан – Ногоон ургана; Урагшаа хара – Хара гутал. в) Эдэ оньћон їгэнїїдые хїсэлдїїлэн бэшэхэдээ, харша удхатай їгэнїїдые нэмэжэ бэшэгты: Ульгам мориндо газар..., хашан мориндо газар... (ойро – холо). Шэхээрээ дуулаћан..., нюдєєрєє їзэћэн... (худал – їнэн). Єєрын дайда..., хїнэй дайда... (дулаан – хїйтэн). Иимэ їгэнїїд хэлэлгэ соо ямар їїргэ дїїргэнэб? (Хїнэй ћанал бодол улам тодо, хурса болгоно). г) Морин тухай стенддэ анхарал хандуулаад, морин тухай тобшо хєєрэлдєє эмхидхэхэ. Эртэ урда сагћаа буряад арадта агта хїлэгэй їїргэ айхабтар ехэ байгаа. Мал ажалтай, таруу ћуудалтай талын зоной тїїхэ морин эрдэнитэй таћаршагїй холбоотой. Жэлэй дїрбэн сагта ажалай хїндые, аян замай холые, ажабайдалайнгаа бэрхэшээлые моринойл хїсєєр дабадаг байгаа. Тиимэ дээрэћээ “Хїлэг морин – хїнэй нїхэр”, “ћайн морин эзэнћээ”, “ћайн морин хїн ухаатай” гэжэ їнэн зїрхэнћєє унаагаа хайрлан магтадаг. Шїдэндєє шэнжэтэй, Шэхэндээ шэдитэй, Хїлдєє шэдитэй Хїнэй хани – Хїлэг эрдэни. Мориной муу зан – эзэнћээ, Хїсэтэй ябадалшань – харуућанћаа. Хатарша жороонь – їїлтэрћээ, Зангайнь ћайн – ћургаалћаа. 2002 он – ућан хара морин жэл. д) Мориндо хабаатай синонимуудые ћанан бэшэе: Морин – адуућан, агта, гїйгєєшэ, хїлэг, эмээлтэ, хазаарта, аргамаг (ногоон карточкануудаар хїдэлхэ): Зїрхэтэй – эрэлхэг, айдаггїй. Ажалша – хїдэлмэришэ. Харгы – зам, аян. Хїсэтэй – шадалтай, шїрбэћэтэй, шандааћатай. Бэрхэшээл – хїндэ хїшэр. Магтадаг - тїїрээдэг. е) Хїнэй ћайн ба муу тала харуулћан шэнжэнуїдтэ антонимуудые олоё (хїхэ карточканууд) Бэрхэ – тулюур Їнэншэ – худалша Илдам налгай – хэрзэгы шэрїїн Шэрїїн – зєєлэн Хараалша – їреэлшэ Шуран – удаан (нобшо) Тобшолол. Хэлэеэ баяжуулха, хїгжєєхэ, гїнзэгырїїлхын тїлєє иимэ їгэнїїдые їргэнєєр хэрэглэхэ хэрэгтэй. III. ГРАММАТИЧЕСКА НААДАН – “ЇГЭ-СУРАНЗАН” (суранзан харуулха) гурбан бїлэг болон хїдэлхэ. Нааданай дїрим. Багшын зааћан 3 їгэ (байгаали, морин, нїхэр) ћайн гї, али муу їгэ гї гэжэ элирїїлээд, ћайн ћаань "+", муу ћаань “-” тэмдэгїїдые табяад, їгэнїїдэй талмай зохёохо. Ћурагшад їгэ бїхэндэ удхаарнь таарама їгэнїїдые (ямаршье хэлэлгын хубяар гараћан байха) “суглуулна”. Ћїїлэй ћїїлдэ талмай дээрэхи їгэнїїд дээрээ їндэћэлэн, али нэгэ їгєєрнь їгїїлэл зохёохо. а) Байгаали + Морин + Нїхэр+ б) Їгэнїїдэй талмай Оршон тойрон эрдэни хїндэлдэг Хуби агта хїлэг бэрхэ Аша тућа нїхэр оролдосотой Хамгаалха ажалша тућалдаг Гамтайгаар хїсэтэй ћайхан сэдьхэл Хандаха шэрхи дуратай Хюдадаг амитан сїлєє сагтаа Хосорно эсэхэ сусахагїй илдам налгай Баялиг жэлэй 4 сагта шуран Хандаха бэрхэшээлнїїдые хїндэмїїшэ Ой модон ухаатай їреэлшэ Ан арьяатан їїргэ ехэ зєєлэн сэдьхэлтэй Шубуу шонхор ажалай хїндые хурса ухаатай Хорхой шумуул талын зон шиидэмгэй в) Їгїїлэлнїїдые зохёохо г) Шалгаха IV. ХЭШЭЭЛЭЙ ТЇГЭСХЭЛ Эрдэмтэй хїнэй хэлэн хурса. Ћайн ћураћан, ном уншадаг хїнэй хэлэн баян, ойлгосотой, ном бага уншадаг, муугаар ћураћан хїнэй хэлэн їгытэй, мохоо, ойлгосогїй байха. Тиимэћээ хэлэлгэ хїгжїїлхэ манай шухала зорилго болоно. Хэлэ баянтай болохын тула олон їгэ мэдэхэ хэрэгтэй. Їгэ баянтай ћаа, їгэнїїдэйнгээ бии болодог аргануудые ћайн мэдэхэ шухала. Бидэ шэнэ їгэнїїд ямар аргануудаар бии болодог бэ гэжэ мэдэхэ болонхойбди. Энэ хэрэгтэ тїрэлхи хэлэнэй їїргэ тон ехэ. (Карточкануудые тараалга) Тїрэлхи хэлэеэ орхилго – Тїрэћэн арадћаа холодолго. Хїн бїхэнэй сэдьхэлдэ Хїхэ далайтай хахасажа, Хуурай газарта ангажа, Хосорћон загаћые ћанїулаг... Ш-Н. Цыденжапов Асуудалнуудта харюусалга: 1. Шїлэгэй гол удха юун болоноб? 2. Тїрэлхи хэлэеэ поэт ямар юумэнтэй зэргэсїїлнэб? 3. Шїлэгэй удхаар тобшолол гаргаха. ГЭРЭЙ ДААБАРИ: Ш-Н. Цыденжаповай шїлэг сээжэлдэхэ, сээжээр бэшэлгэдэ бэлдэхэ. ХЭШЭЭЛЭЙ ТЕМЭ: ХОНГЁО БА БЇДЭХИ ХАШАЛГАНУУД 5-дахи класс ЗОРИЛГО: Хашалганууд їгїїлбэреэрээ хонгёо ба бїдэхи гэжэ илгардаг гэжэ мэдэхэ, энэ илгааень элирїїлжэ ћураха. Уран уншалгын дадал їргэдхэхэ. Фонетическэ шїїлбэриин гурим мэдэхэ, їргэдхэхэ. Урда їзэћэн темээр практическа хїдэлмэри їнгэргэхэ. Хамта хїдэлжэ, хамтын ажалай хїсэ ехэ гэжэ ойлгохоёо гїнзэгырїїлхэ. ХЭРЭГСЭЛНЇЇД: Зураг – 23 н., кодоскоп, дидактическа материалнууд. ХЭШЭЭЛЭЙ ЯБАСА: 1.ЭМХИДХЭЛЭЙ ЇЕ: Хашалган абяануудые дабтажа, їгїїлбэреэрнь хонгёо ба бїдэхи хашалгануудые илгажа шадаха болохо. Абяанууд їгїїлхэ аргаараа ямар хоёр бїлэг боложо хубаардаг гэжэ дабтаха. 2. ДАБТАЛГА: Хашалган ба аялган абяануудые илгаха. а) Нэгэ їгэ соо хашалган ба аялган абяануудые илгаха. Їгїїлхэдэ ямар бэ? Хашалган абяануудые їгїїлхэдэ агаар торосолдоно гї, али їгы гї? (Абяануудые шангаар їгїїлхэ). б) Їгтэћэн їгэнїїдћээ шїлэгэй мїрнїїдые зохёогоод, уран гоёор уншаха: халтирна, шэдэлнэ, хїйтэн, хїр саћан, хїлдєє, гоёор, ћалхин, хїїгэд, конькитай, хїхюун, эшхэржэ. Шїлэгэй мїрнїїд (дэбтэртээ бэшэн): Хїйтэн ћалхин эшхэржэ, Хїр саћа шэдэлнэ. Хїїгэд хїлдєє конькитай Хїхюу гоёор халтирна. Уран уншалга (1-2 ћурагшад, бїлэг бїлэгєєр). в) Їгэнїїдэй удха тайлбарилха (сээжээр): Хїр саћан – ехэ саћан – сугроб Шэдэлнэ – ороно – заметает Халтирна – наадана – скользят. г) Эдэ їгэнїїд соо хэды їе, їзэг, абяан бэ? Хїйтэн – 2 їе, 6 їз., 5 аб. Хїїгэд – 2 їе, 6 їз., 5 аб. Хїлдєє - 2 їе, 5 їз., 5 аб. Халтирна – 3 їе, 8 їз., 8 аб (сээжээр їнгэргэхэ) д) Энэ бадаг соо хашалган абяануудые їгїїлхэдэ, аман соо агаар ямар торолтонуудтай дайралданаб гэжэ ажаглаха. Зурагаар ажаллаха – 23 н. Харюу: хэлэн, уралнууд, хамар, хамарай хїнды, шїдэнїїд. 3. ХАШАЛГАНУУДАЙ ИЛГАА (22): Їндэћэн буряад хэлэнэй хашалган абяануудые нэрлэхэ, абтаћан їгэнїїд соо дайралдадаг хашалган абяануудые (в, ф, к, щ, ч, ц) тоолохо. а)хонгёо – дуутайгаар бїдэхи – дуугїйгєєр їгїїлэгдэдэг; (11) їгїїлэгдэдэг, шууяан дуулдадаг (11) б, в, г, д, ж, з, й, л, м, н, р. к, п, с, т, ф, х, ћ, ц, ч, ш, щ. б) Упр. 134 – бїлэг бїлэгєєр дїїргэхэ. Шалгахадаа хонгёо ба бїдэхи хашалгануудай илгаа элирїїлхэ. в) Хонгёо ба бїдэхи хашалганууд эхир байдаг: б-п; г-к; з-с; в-ф; д-т; ж-ш. Эдэ хододоо хонгёо хашалганууд: й, л, м, н, р. Бїдэхи хашалганууд: х, ћ, ц, ч, щ. 4. ФОНЕТИЧЕСКЭ ШЇЇЛБЭРИ ХЭХЭ, КОДОСКОПООР ШАЛГАХА Ћалхин – [ћалтин] – 2 їе, 6 їз., 6 аб., 2 аял., 1 эрэ, 1 эрсэ, 2 тїр, 4 хаш., 2 хон., 2 бїд., 2 хат., 2 зєєл. Эшхэржэ – [ эшхэржэ] – 3 їе, 7 їз., 7 аб., 3 аял., 3 эмэ., 3 тїр., 4 хаш., 2 хон., 2 бїд., 4 хат. Хїїгэд – [хїгэт] – 2 їе, 6 їз., 5 аб., 2 аял, 2 эмэ, 1 тїр., 1 уд., 3 хаш., 2 бїд., 2 хат. Гоёор – [гойор] – 2 їе, 5 їз., 5 аб., 2 аял., 2 эрэ, 1 тїр., 1 уд., 3 хаш., 2 хон., 1 зєєл., 1 хат. 5. БЭХИЖЇЇЛГЭ а) Дидактическа материалнуудаар: I в - № 7 (44 н). II в - №12 (45 н). б) Бїмбэгєєр наадаха – упр. 112 ( паарна хашалганууд). 6. ХЭШЭЭЛЭЙ ДЇН ГАРГАЛГА: Хашалган абяанууд їгїїлэлээрээ хонгёо ба бїдэхи боложо хубаардаг (дуутай ба дуугїй ганса шууяатай), эдэ илгаагаараа хонгёо ба бїдэхи хашалганууд эхир, хододоо хонгёо ба хододоо бїдэхи боложо илгардаг гэжэ мэдэбэбди. 7. ГЭРЭЙ ДААБАРИ: 61-62 н., дїрим сээжэлдэхэ. Упр. 114. дїїргэхэ.
|
» Размещено в сообществах:
|
|
|
|
|
|
|
|
